8′ διάβασμα
Με την υπόδειξη του φίλου Παναγιώτη Ηλία, (φωτογράφου και καθηγητή στο τμήμα φωτογραφίας του Τ.Ε.Ι. Αθηνών) διαπίστωσα ότι όχι μόνον υπάρχουν «Diableries» στη συλλογή του μουσείου Μπενάκη αλλά είναι αποκατεστημένες κιόλας με ψηφιακό τρόπο. Ο Παναγιώτης Ηλίας υπήρξε βασικό μέλος της ομάδας έρευνας μεθόδων και εφαρμογής τους με σκοπό την συντήρηση-αποκατάσταση φθαρμένων στερεοσκοπικών διαφανειών του μουσείου Μπενάκη και η ευγενική βοήθειά του, με τη χορήγηση εκ μέρους του εμπεριστατωμένων στοιχείων, οδήγησε στη δημοσίευση πρόσθετων δεδομένων σχετικά με τις εντυπωσιακές -κατασκευαστικά και αισθητικά- «διαβολιές». Στο κείμενο που ακολουθεί παρέθεσα περιληπτικά -όσο ήταν δυνατόν- τις διαδικασίες συντήρησης των εικόνων με αποσπάσματα αντλημένα απο ανάτυπο του ετήσιου περιοδικού του Μουσείου Μπενάκη, 10/2010.
Μία σύντομη ανασκόπηση για τις έγχρωμες στερεοσκοπικές διαφάνειες ή “French tissues”.
Οι έγχρωμες στερεοσκοπικές διαφάνειες αποτέλεσαν μια παραλλαγή των στερεοσκοπικών καρτών και δεν ήταν τίποτα άλλο παρά φωτογραφίες τυπωμένες σε λεπτό διάφανο χαρτί και τοποθετημένες ανάμεσα σε δύο γυάλινες πλάκες ή σε χαρτόνι κομμένο, έτσι ώστε να δημιουργείται πλαίσιο. Οι εικόνες αυτές, προετοιμασμένες με μικρές οπές στην επιφάνεια και επιχρωματισμούς στην πίσω πλευρά, μπορούσαν να θεαθούν -λόγω αυτής της προετοιμασίας- και ως έγχρωμες τρισδιάστατες εικόνες μπροστά από μια πηγή φωτός, με τη χρήση του ειδικού(τύπου Brewster) στερεοσκοπίου. Oι σειρές με αφηγηματικές σκηνές με τον Διάβολο και την Κόλαση, οι επονομαζόμενες «Les Diableries» υπήρξαν οι πιο ωραίες και πιο δημοφιλείς, καθώς η καινοτομία και το μυστήριο αυτών των εικόνων έκαναν τις στερεοσκοπικές διαφάνειες ένα πολύ δημοφιλές μέσο ψυχαγωγίας στο β´ μισό του 19ου αιώνα.
Η κάθε θεματική σειρά αποτελείται από 12 στερεοσκοπικές διαφάνειες. Η πιο επιτυχημένη σειρά, και αυτή που βρίσκουμε συχνότερα σήμερα στις συλλογές, δημοσιεύθηκε από τον Α. Block το 1868, και περιλάμβανε 72 αριθμημένες σκηνές εξαιρετικά υψηλής ποιότητας (η αποκαλούμενη σειρά A). Πιθανόν, λόγω της επιτυχίας της συγκεκριμένης σειράς του Block, διάφορες άλλες σειρές των Diableries παρήχθησαν αργότερα, από τις οποίες οι πιο γνωστές έγιναν από τους Hennetier και Habert. Αρκετά συχνά στο χάρτινο πλαίσιο υπάρχουν πληροφορίες σχετικά με την ομάδα που ασχολήθηκε με την παραγωγή μιας συγκεκριμένης σειράς διαφανειών, όπως τα αρχικά γράμματα (για παράδειγμα BK για Block), που συνήθως αναφέρονται στον εκδότη.
Αλλοιώσεις των χάρτινων στερεοσκοπικών διαφανειών
Από το 1858 έως το 1870 είναι η εποχή που τα πολύ λεπτά χαρτιά αλβουμίνης8 αντικατέστησαν τα χαρτιά χλωριούχου άλατος, αφενός λόγω της καλύτερης ευκρίνειας που απέδιδε στην εικόνα το στρώμα της αλβουμίνης και αφετέρου λόγω της μεγαλύτερης διαφάνειας του φωτογραφικού χαρτιού. Οι βασικότερες μορφές αλλοίωσης που συναντάμε στις έγχρωμες στερεοσκοπικές διαφάνειες περιλαμβάνουν την εξασθένηση και το κιτρίνισμα της εικόνας, τις μηχανικές φθορές (σχισίματα, απώλειες), τις φθορές που προέρχονται από την ανάπτυξη μικροοργανισμών, τον αποχρωματισμό των χάρτινων πλαισίων, τις απώλειες των χρωμάτων στην πίσω πλευρά των εικόνων και τέλος τις φθορές που προέρχονται από προηγούμενες προσπάθειες αποκατάστασης, όπως η χρήση αυτοκόλλητων ταινιών κ.λ.π.
Έρευνες έχουν αποδείξει ότι τα χαρτιά αλβουμίνης αποκτούν πολύ γρήγορα μια κιτρινωπή απόχρωση που οφείλεται στη σχέση της αλβουμίνης (πρωτεΐνη του αυγού) με τον άργυρο. Η παρουσία θείου στα μόριά της δημιουργεί πολύ ισχυρούς δεσμούς με τα ιόντα αργύρου, με αποτέλεσμα τη συγκράτηση αργύρου στις φωτεινές περιοχές ακόμη και μετά τη χρήση του στερεωτικού. Η μετατροπή αυτού του αργύρου σε θειούχο άργυρο είναι αυτή που προκαλεί το κιτρίνισμα των ανοιχτόχρωμων περιοχών της εικόνας, ειδικότερα σε υψηλές τιμές της σχετικής υγρασίας.
Το μειονέκτημα των διαφανειών αυτών ήταν επίσης η ευαισθησία τους στις μηχανικές φθορές, ιδιαίτερα με τη χρήση του στερεοσκοπίου. Προκειμένου να προστατευθεί η φωτογραφική εικόνα, από πολύ νωρίς προστέθηκε ένα φύλλο ριζόχαρτου ίδιων διαστάσεων με την αλβουμίνη στην πίσω πλευρά της εικόνας και τοποθετήθηκε ανάμεσα σε δύο χάρτινα διακοσμητικά πλαίσια.
Μεθοδολογία του πειραματισμού
Η συντήρηση μιας διάφανης στερεοσκοπικής διαφάνειας σε χαρτί αλβουμίνης, από τη συλλογή του Φωτογραφικού Αρχείου του Μουσείου Μπενάκη, αποτέλεσε μια καλή προοπτική πειραματισμού, με δεδομένο ότι το υλικό αυτό είναι σπάνιο και οι βιβλιογραφικές πηγές σχετικά με τη συντήρησή του είναι εξαιρετικά περιορισμένες. Δεδομένου ότι οι χρωστικές και οι βαφές έχουν χρησιμοποιηθεί ευρέως στον τονισμό των φωτογραφικών εικόνων, οι εκτυπώσεις υγρής μελάνης (inkjet) μπορούν να αποτελέσουν πιθανή εναλλακτική λύση στη συμπλήρωση των απωλειών της εικόνας.
Για τον σκοπό αυτό επιλέχθηκε η τεχνική εκτύπωσης υγρής μελάνης με τη χρήση τριών διαφορετικών εκτυπωτών. Η δυνατότητα εκτύπωσης σε μια μεγάλη ποικιλία υλικών, από χαρτιά χωρίς επίστρωση μέχρι αυτά με πολλαπλές επιστρώσεις, η μεγάλη τονική διαβάθμιση που προσφέρουν, καθώς και η αμελητέα αλλαγή στο pH του χαρτιού καθιστούν τις εκτυπώσεις αυτές ιδανικές για τον πειραματισμό μας. Τέλος, το γεγονός ότι η εικόνα είναι διπλή στις στερεοσκοπικές φωτογραφίες, αν και με μια σημαντική διαφορά στη γωνία λήψης, επέτρεψε την ψηφιακή αναπαραγωγή του ελλείποντος τμήματος με βάση την εικόνα που δεν φέρει ελλείψεις.
Πριν ξεκινήσει η διαδικασία της επιλογής των υλικών, έπρεπε να συγκεραστούν δύο, εντελώς διαφορετικά μεταξύ τους, δεδομένα. Αφενός, η συμπλήρωση θα πρέπει να είναι συμβατή με το πρωτότυπο υλικό ως προς το πάχος, το βάρος και την πυκνότητα, έτσι ώστε να μην υπάρχει δια-φορά στο διερχόμενο ή το ανακλώμενο φως. Αφετέρου, το χαρτί θα πρέπει να είναι κατάλληλο για τις εκτυπώσεις υγρής μελάνης, δηλαδή να έχει καλή απορρόφηση μελα-νιών, προκειμένου να πετύχουμε τη μέγιστη απόδοση της επιθυμητής τονικής διαβάθμισης. Στα παραπάνω θα πρέπει να προσθέσουμε και την αρχειακή ποιότητα του χαρτιού, καθώς και τα χαρακτηριστικά της επιφάνειάς του σε σχέση με το πρωτότυπο.
Η οργάνωση των πειραμάτων περιλαμβάνει πέντε δια-δοχικά στάδια:
1. επιλογή του χαρτιού
2. επιλογή των διαφορετικών επιστρώσεων
3. εκτύπωση των επικρατέστερων δειγμάτων σε διαφορετικούς τύπους εκτυπωτών υγρής μελάνης
4. προσδιορισμό των χρωματικών προφίλ (colour profile) του χαρτιού
5. προσαρμογή της συμπλήρωσης και περιορισμούς ως αποτέλεσμα των κανόνων που διέπουν τη στερεοσκοπική όραση·
6. συμπεράσματα μέσω της αξιολόγησης της επιφάνειας των επιστρώσεων με οπτική και μικροσκοπική παρατήρηση.
1. Επιλογή του χαρτιού
Μετά τη διαπίστωση της ύπαρξης ασυμβατότητας μεταξύ πρωτότυπου υλικού και χαρτιών για εκτυπωτές inkjet του εμπορίου η ομάδα κατέληξε στην εφαρμογή επιπλέον επίστρωσης σε χαρτιά αρχειακών προδιαγραφών. Στον πίνακα που ακολουθεί βλέπουμε τα χαρτιά που επιλέχθηκαν για δοκιμή, τα οποία χρησιμοποιούνται παραδοσιακά στη συντήρηση των φωτογραφιών. Σε αυτά έγιναν μετρήσεις του πάχους, αλλά και της πυκνότητάς τους στο διερχόμενο φως.
Συνεχίζεται…
μια Diablerie στην Αθήνα. (μέρος ΙΙ)
μια Diablerie στην Αθήνα. (μέρος ΙΙΙ)
δείτε επίσης: «διαβολιές» του 1860
Η ερευνητική ομάδα αποτελείτο από τους:
Μαρία Μάττα
Υπεύθυνη Eργαστηρίου Συντήρησης Φωτογραφιών
Τμήμα Φωτογραφικών Αρχείων – Μουσείο Μπενάκη
[email protected]
Παναγιώτης Ηλίας
Εκπαιδευτικός του Τμήματος Φωτογραφίας
Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας
[email protected]
Δέσποινα Ρομπόλα
Απόφοιτη του Τμήματος Συντήρησης Έργων Τέχνης
Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας
Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας
η καθ΄οιονδήποτε τρόπο χρήση/αναπαραγωγή/ιδιοποίηση του παρόντος άρθρου
(ολόκληρου ή αποσπασμάτων)
επιμέλεια: Κάππα Λάμδα
©periopton
περίοπτον 