12′ διάβασμα
Ρόμπερτ Κάπα, ο φωτογράφος που έχει δημιουργήσει ίσως την πιο εμβληματική -αλλά και πλέον αμφισβητούμενη όσον αφορά την αυθεντικότητά της- αντιπολεμική φωτογραφία. «Ο θάνατος ενός δημοκρατικού στρατιώτη» τραβηγμένη απο αυτό το μυθικό όνομα ακολουθείται απο έντονη φημολογία, μέχρι του σημείου δημιουργίας αστικών θρύλων.
‘θάνατος ενός δημοκρατικού στρατιώτη’
Από την άλλη, μία μικρή βαλίτσα τροποποιημένη ώστε να φιλοξενήσει τα δικά του εκτεθειμένα φιλμς από τον Ισπανικό εμφύλιο και για την τύχη της οποίας αλλά και του περιεχομένου της, δεν γνώριζε κανείς το παραμικρό για πολλά χρόνια. Αρνητικά που στο σύνολό τους αποτελούν ένα ανεκτίμητο αρχείο της φωτογραφίας και των καινοτομιών που εισήγαγε στο πολεμικό ρεπορτάζ, αλλά και το τεκμήριο του μεγάλου αγώνα να καθοριστεί η πορεία της Ιστορίας στην Ισπανία. Αρνητικά που αποτελούν τον ελλείποντα κρίκο μεταξύ καταγραφής και του «υπήρξε».
Και ξαφνικά… στα τέλη του Δεκεμβρίου 2007, τρία μικρά κουτιά από χαρτόνι έφτασαν στο International Center of Photography από την Πόλη του Μεξικού μετά από μια μακρά και μυστηριώδη διαδρομή. Αυτά τα απλά ταλαιπωρημένα κουτιά, τα επονομαζόμενα «η Βαλίτσα του Μεξικού» περιείχαν τα θρυλικά αρνητικά του Ρόμπερτ Κάπα (Robert Capa) απο τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο. Οι φήμες κυκλοφορούσαν εδώ και χρόνια σχετικά με την επιβίωση των αρνητικών, τα οποία είχαν εξαφανιστεί από το στούντιο του Κάπα στο Παρίσι στις αρχές του Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου. Ο αδελφός του Ρόμπερτ, Κορνέλ Κάπα (Cornell Capa) και ιδρυτής του ICP (Διεθνές Κέντρο Φωτογραφίας), είχε επιμελώς εξετάσει κάθε εκδοχή, βρισκόμενος σε μια διαρκή αναζήτηση των αρνητικών, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Όταν, επιτέλους, τα κουτιά ανοίχτηκαν, απο τον 89χρονο Κορνέλ Κάπα, αποκάλυψαν 126 ρολά φιλμ, τραβηγμένα όχι μόνο από τον Robert Capa, αλλά και από την Γκέρντα Τάρο (Gerda Taro) και τον Ντέϊβιντ Σίμουρ (David Seymour) γνωστού και ως «Τσιμ» (Chim ), που υπήρξαν οι τρεις μεγάλοι φωτογράφοι του Ισπανικού εμφυλίου πολέμου.
Το σύνολο αυτών των αρνητικών αποτελούν ένα ανεκτίμητο αρχείο για την φωτογραφία και των καινοτομιών που εισήγαγαν στο πολεμικό ρεπορτάζ.
Γιατί βλέπετε ο Κάπα εισήγαγε μια νέα μέθοδο να απεικονίζει τον πόλεμο και η οποία ενυπάρχει σε αυτές τις φωτογραφίες. Ο τρόπος αυτός συνίσταται στη μετατόπιση του φωτογράφου από την θέση του παρατηρητή, στον πυρήνα της δράσης και αυτό έγινε το πρότυπο που απαιτούνταν έκτοτε απο το κοινό και απο τους συντάκτες των ειδήσεων. Οτιδήποτε άλλο, φαινόταν σαν να ήταν τραβηγμένο απ’έξω, εκ του ασφαλούς. Και αυτή η οπτική επανάσταση, που κατόπιν έγινε χαρακτηριστικό του έργου του, έλαβε χώρα εδώ σε αυτές τις πρώτες εικόνες.
Σχεδόν το σύνολο των αρνητικών είναι από τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο, δεν περιέχεται μεν η πλήρης συλλογή από την κάλυψη του Κάπα, της Τάρο ή του Τσιμ, αλλά περιλαμβάνει πολλά από τα σημαντικά γεγονότα και έχουν ληφθεί από τον Μάιο του 1936 έως την άνοιξη του 1939. Υπάρχουν δύο εξαιρέσεις: δύο ρολά φιλμ από τον Φρεντ Στάιν (Fred Stein) που έχουν τραβηχτεί στο Παρίσι στα τέλη του 1935, τα οποία περιλαμβάνουν τόσο την περίφημη φωτογραφία της Γκέρντα Τάρο με μια γραφομηχανή και την εικόνα της Τάρο και Κάπα σε ξένοιαστες στιγμές σε μια καφετέρια. Επίσης, άλλα δύο ρολά από το ταξίδι του Κάπα στο Βέλγιο, τον Μάιο του 1939. Παρ’όλα αυτά δεν είναι άμεσα προφανές γιατί αυτά τα τέσσερα φίλμς περιλαμβάνονται μαζί με το έργο από την Ισπανία, αλλά και πάλι είναι ένα ερώτημα ενταγμένο στην «απροσδιοριστία» της ταραγμένης αυτής εποχής.
Από τον Κάπα, έχουμε εικόνες από κατεστραμμένα κτίρια στη Μαδρίτη, τη μάχη του Τερουέλ, τη μάχη του Ρίο Σέγκρε. Την κινητοποίηση για την υπεράσπιση της Βαρκελώνης, τον Ιανουάριο του 1939, καθώς και τη μαζική έξοδο των ανθρώπων από Ταραγόνα προς Βαρκελώνη και προς τα Γαλλικά σύνορα.Υπάρχουν πολλές φωτογραφίες του Κάπα απο την καταγραφή -το Μάρτιο του 1939- των γαλλικών κέντρων υποδοχής για τους ισπανούς πρόσφυγες στην Αρζελές-συρ-Μερ και Μπαρκαρές. Περιέχεται επίσης το αρνητικό της διάσημης εικόνας του Τσιμ, της γυναίκας που θηλάζει ένα μωρό κατά τη διάρκεια συνεδρίασης της αγροτικής μεταρρύθμισης στην Εστρεμαδούρα, τραβηγμένη τον Μάιο του 1936, καθώς και πορτραίτα της Ντολόρες Ιμπαρρούρι, γνωστή ως ‘Πασιονάρια’ (La Pasionaria). Υπάρχουν επίσης πολλές εικόνες του από την χώρα των Βάσκων και τη μάχη στο Οβιέδο. Από την Τάρο, έχουμε δυναμικές εικόνες από την εκπαίδευση του Νέου Λαϊκού Στρατού στη Βαλένθια, το πέρασμα Ναβασεράδα στο μέτωπο της Σεγκόβια, και οι τελευταίες φωτογραφίες της, ενώ καλύπτει την Μάχη του Μπρουνέτε, όπου και σκοτώθηκε στις 25 Ιουλίου 1937.
Το πώς ακριβώς τα αρνητικά έφτασαν στην Πόλη του Μεξικού δεν έχει ακόμη προσδιορισθεί οριστικά. Τον Οκτώβριο του 1939, καθώς οι γερμανικές δυνάμεις πλησίαζαν το Παρίσι, ο Ρόμπερτ Κάπα διέφυγε στη Νέα Υόρκη για να αποφύγει τη σύλληψη από τους Γερμανούς και εγκλεισμού του ως εχθρού της Γερμανίας ή συνοδοιπόρου του κομμουνιστικού καθεστώτος. Όπως μπορεί να υποτεθεί -κατα το δυνατόν-, ο Κάπα άφησε όλα τα αρνητικά του στο Παρίσι, στο εργαστήριο του που βρισκόταν στο 37 της οδού Φρουαντεβώ, υπό την επίβλεψη του υπευθύνου του σκοτεινού θαλάμου και συναδέλφου του φωτογράφου Ιμρε Βάις (1911-2006) (Imre «Csiki» Weiss). Σε μια επιστολή με ημερομηνία 5 του Ιουλίου 1975, ο Βάις υπενθύμισε, «Το 1939, όταν οι Γερμανοί πλησίασαν στο Παρίσι, έβαλα όλα τα αρνητικά του Μπομπ σε ένα σακίδιο και με ποδήλατο έφτασα στο Μπορντό στην προσπάθειά μου να τα φυγαδεύσω με ένα πλοίο για το Μεξικό. Στο δρόμο, γνώρισα ένα Χιλιανό πρώην εθελοντή μαχητή και του ζήτησα να πάρει τα πακέτα με τα φίλμς στο προξενείο του για φύλαξη όπου και συμφώνησε».
Αυτή είναι μια μοναδική και ιδιαίτερη δήλωση σχετικά με τα αρνητικά, γιατί ούτε ο ίδιος ο Capa δεν αναφέρετο σ’αυτά, ούτε ποτέ εξέφρασε τυχόν τύψεις του σχετικά με την απώλειά των πιο πολλών απο τις διάσημες εικόνες του από τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο. Αυτό μπορούν να διαβεβαιώσει ο Τζων Μόρις, ένας υπεύθυνος εικόνων που συνάντησε για πρώτη φορά τον Κάπα στη Νέα Υόρκη το 1939 και παρέμεινε στενός φίλος και συνεργάτης μέχρι το θάνατό του, είτε η Ινγκε Μπόντι, η οποία εντάχθηκε στο γραφείο Magnum της Νέας Υόρκης το 1950 και εργάστηκε εκεί για είκοσι χρόνια.
Όσο για την βαλίτσα, τώρα ξέρουμε ότι κάποια στιγμή πέρασε στην κατοχή του στρατηγού Φρανσίσκο Αγκιλάρ Γκονζάλες, που ήταν ο πρεσβευτής του Μεξικού στην κυβέρνηση του Βισύ το 1941-42. Δεν ξέρουμε πότε ή υπό ποιες συνθήκες συνέβη αυτό. Είναι πολύ πιθανό ότι μέσα σε μια ανήσυχη, σκοτεινή ατμόσφαιρα, από τις χιλιάδες των Εβραίων και των ξένων προσφύγων που αναζητούν θεωρήσεις εξόδου από τη Γαλλία στο νότο, ο Csiki αισθάνθηκε τον κίνδυνο της κατάστασης και περνάει τα αρνητικά σε κάποιον που θα μπορούσε να τα βγάλει έξω απο τη χώρα ή άμεσα να τα κρύψει με ασφάλεια. Δεν έχει γίνει ακόμα σαφές αν ο Aguilar συνειδητά επεδίωξε την απόκτηση των αρνητικών ή αν δεν είχε την παραμικρή ιδέα της σημασίας τους (ή ακόμη και ότι τα κατείχε). Αυτό σημαίνει -σαν χρησμός της Πυθίας- είτε οτι τα αρνητικά επέζησαν λόγω της εγνωσμένης αξίας τους, είτε ακριβώς επειδή αυτή δεν ήταν γνωστή και έτσι διέφυγαν της προσοχής σαν αδιάφορο υλικό. Ο Aguilar αργότερα επέστρεψε στην Πόλη του Μεξικού, με τα αρνητικά πιθανώς συσκευασμένα μαζί με τα υπόλοιπα υπάρχοντά του. Ανάμεσα σ’αυτά τα υπάρχοντα λοιπόν ανακαλύφθηκαν και πάλι τα αρνητικά που περιέχονται στην επονομαζόμενη Βαλίτσα του Μεξικού, από τον μεξικανό σκηνοθέτη Benjamin Tarver, τα οποία κληρονόμησε μετά το θάνατο της θείας του, ο οποία ήταν φίλη του στρατηγού. Μια ιστορία με δαιδαλώδεις, υπόγειες, ομιχλώδεις διαδρομές αντάξια ενός αμφιλεγόμενου μύθου.
Αφήνοντας το γλαφυρό παρασκήνιο και περνώντας σε ένα ορθολογικό προσκήνιο διαπιστώνουμε την εξαιρετική σημασία της ανακάλυψης αυτών των αρνητικών. Γιατί στο σύνολο αυτών των αρνητικών εμπεριέχονται και φιλμς σε χρονολογική σειρά με λήψεις εντελώς αδημοσίευτες και άλλες που μπορεί να επανερμηνευτούν. Όπως για παράδειγμα το αρνητικό για μία από τις πιο διάσημες φωτογραφίες του Ισπανικού Εμφυλίου τραβηγμένη απο τον Τσιμ, που δείχνει μια γυναίκα να θηλάζει το μωρό της, κοιτάζοντας ταυτόχρονα ψηλά, προς τον ομιλητή, σε μια μαζική υπαίθρια ομιλία το 1936. (Η φωτογραφία χρησιμοποιήθηκε έντονα σαν προπαγανδιστικό υλικό, παρουσιαζόμενη ως η εικόνα μιας γυναίκας που ανιχνεύει ανήσυχη τον ουρανό για βομβαρδιστικά. Αναφέρεται από την Susan Sontag στο «Παρατηρώντας τον πόνο των άλλων,» μια αναθεώρηση του 2003 των απόψεων της, από τη γνωστή πραγματεία της «Περί Φωτογραφίας», μια κριτική θεώρηση σε εικόνες του πολέμου και της δυστυχίας).
«Αυτά κάνει ο πόλεμος. Και άλλα, και άλλα επίσης κάνει ο πόλεμος. Ο πόλεμος κουρελιάζει, διαλύει. Ο πόλεμος ξεσκίζει, ξεκοιλιάζει. Ο πόλεμος κατακαίει. Ο πόλεμος διαμελίζει. Ο πόλεμος ερημώνει.» (Σούζαν Σόνταγκ ‘Παρατηρώντας τον πόνο των άλλων’)
Επίσης αυτά τα αρνητικά θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε επαναξιολόγηση της επισκιασμένης απο τον Κάπα καριέρας της Τάρο, μιας από τις πρώτες γυναίκες πολεμικούς φωτογράφους, και θα μπορούσε να οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι μερικές φωτογραφίες που αποδόθηκαν στον Κάπα είναι στην πραγματικότητα της Τάρο. Οι δυο τους συνεργάστηκαν στενά και τα έργα τους εξ αρχής έχουν κοινές συνιστώσες. Προσθέστε ότι υπήρξε ακόμη και μια μικρή πιθανότητα ο «ο θάνατος δημοκρατικού στρατιώτη», η διάσημη φωτογραφία που δείχνει πολιτοφύλακα των δημοκρατικών- κατά πάσα πιθανότητα του POUM- να πέφτει προς τα πίσω, τη στιγμή που δέχεται σφαίρα, σε λόφο κοντά στην Κόρδοβα το 1936, να είναι τραβηγμένη από την Τάρο και όχι απο τον Κάπα.
Και όσον αφορά τη συγκεκριμένη εικόνα (που έχει δημιουργήσει, όπως αναφέρθηκε στην αρχή, τόσες αντιπαραθέσεις στο αν είναι ένα πραγματικό στιγμιότυπο ή σκηνοθετημένο), όχι σε κανένα από αυτά τα τρία κουτιά δεν περιλαμβάνεται το αρνητικό της εικόνας και δυστυχώς το αίνιγμα παραμένει… συνολικά.
Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας
η καθ΄οιονδήποτε τρόπο αναδημοσίευση/χρήση/ιδιοποίηση
του παρόντος άρθρου, (ολόκληρου ή αποσπασμάτων)
Κείμενο – επιμέλεια: © Κάππα Λάμδα
© periopton.com
all photos:
Magnum Photos, International Center of Photography
(all rights reserved)
περίοπτον 